چوپانان منظم ترین روستای خشتی ایران

چوپانان

منظم ترین روستای خشتی ایران

دهستان چوپانان از توابع شهرستان نائین در اصفهان در کویر مرکزی ایران در حاشیه
 ریگ معروف(جن) قرار دارد.

در اطراف شهر های قدیم را دیوار عریضی می کشیدند که ((بارو)) نام داشت معمولا در چهار گوشه بارو،برج های دیدبانی برپا می ساختند.به این ترتیب شهرهای مهم دارای برج وبارو بودند.شهررا مانند امروز،هرچند سال یکبار توسعه میدادند وان را بزرگتر میکردند ومجددا اطراف ان را برج وبارو میکشیدند.وهمچنین تعداد دروازه ها را افزایش میدادند.

عکس  یکی از برج  های چوپانان است که در یکی از چهار گوشه چوپانان قدیم بود.این برج دارای سه طبقه می باشد همان طور که در عکس فوق مشاهده می کنید سه ردیف سوراخ دارد که ردیف اول از پایین برای تیراندازی با فاصله است وطبقه دوم یا ردیف دوم برای تیر اندازی کنار برج به فاصله ۴ الی ۵ متری که است.وردیف سوم برای تیراندازی به راه دور است.به هر یک از این سوراخ ها تیر کش می گویند.هر یک از کنگره های بالای برج نیز بیانگر کمین گاه  کمانداران می باشد .از طبقه همکف تا پشت بام برج توسط پلکان به صورت مارپیچ دورتادور برج تا بالا می رفت این برج ها دارای یک درگاه ورودی بود که از داخل ساختمان های مجاور به برج راه داشت. درب های  این برج ها چوبی ویک لته بود .   

اطراف دهستان چوپانان نیز برج وبارو وجود داشت که همنوز هم تعدادی از انها در بدو ورودی دهستان چوپانان به چشم می _خورد.این برج وباروها در قدیم چوپانان را در محاصره خود داشت که مزارع وباغ وبافت شهری را محصور میکرد. فایده این برج وبارو در چوپانان علاوه بر امنیت|،از ورود شن های روان به داخل مناطق حاصلخیز وباغستان ها وهمچنین خانه ها یا به عبارتی در تثبیت شن های روان نقش به سزایی داشت.وهمچنین از ورود  حیوانات وحشی وچهار پایان به داخل دشت جلوگیری میکرد.

بافت:

بافت عبارت است از مجموعه عوامل معماری وشهرسازی که تحت عناوین مختلف،یک شهر ویا روستا را تشکیل میدهد.اما هر مجموعه ای از ساخت وسازهای معماری از نظر عملکرد وکاربرد مصالح ونوع فرم وشکل تحت تاثیر اب وهوای اقلیم های مختلف است.

دهستان چوپانان با توجه به دارا بودن اب وهوای موسمی(تابستان های گرم وخشک و زمستان های سردوخشک)وهمجواری با کویر مرکزی وریگ جن بافت مخصوص به خود را دارد.به همین جهت خانه های ان دارای دیوار های بلند وعریض با جنس خشت خام قالبی می باشد.وبا توجه به گرمای این منطقه خانه ها  برای خنک کردن فضا های دارای بادگیر بود که زیبایی  این دهستان را دو چندان کرده است.وهمچنین سقف این خانه ها به صورت قوس مانند است که علت ان این است که در روز های گرم تابستان فقط خورشید به یک طرف سقف بتابد وطرف دیگر نیز سایه باشد واین سایه  باعث خنک شدن فضای مورد نظر میشد.

 بافت،خانه های مناطق سردسیر وگرمسیر به یکدیگر چسبیده اند وفقط از یک طرف به کوچه وگذر اصلی راه دارند.مانند خانه های شیراز،کاشان،یزد،تهران ،مناطق کردستان ودهستان چوپانان.

بافت دهستان چوپانان پیوسته است و فقط از یک طرف به کوچه وگذر اصلی راه دارند. این امر از مبادله سریع گرما وسرما به داخل خانه ها جلوگیری میکرد.اغلب خانه های چوپانان یک طبقه ودردامنه رشته کوه (کوه قراول خانه،کوه انباروکوه امازاده) قرار دارد.که رنگ این رشته کوه ها قهوهای متمایل به سرخ می باشد.

*نام کوه انبار به جهت وجود یک اب انبارجنس سنگ لاشه وملات خاک می باشد.

*نام کوه امامزاده به جهت وجود امامزاده سید جلال الدین در دامنه این کوه می باشد.

ودر پایین دست دهستان مزارع وباغ های این دهستان وجود دارد.

کوچه های دهستان چوپانان به صورت شطرنجی می باشد عمودی وافقی وبه صورت مستقیم میباشد.که از ابتدای کوچه وقتی نگاه می کنید تا انتهای کوچه که چند خیابان وکوچه دیگر را قطع می کند پیداست.وهیچ یک از کوچه های دهستان چوپانان بن بست نمی باشد.

با توجه به این که بادهای شدید ماسه ای در چوپانان می وزد وشنهای روان را به داخل ابادی میاورده. کوچه ها را به صورت راست ومستقیم ساخته اند.که علت این امراین است که شن های روان که همراه باد به داخل کوچه ها می اید با مانعی برخورد نکند  که باعث تجمع شن ها در گذرها وکوچه ها شود.

معماری اکثر خانه های دهستان چوپانان:

بافت اکثر شهر های ایران شطرنجی است یعنی خیابان ها شمالی _جنوبی وشرقی_غربی هستند.بنابراین، تعدادی از خانه ها در قسمت شمال کوچه یا گذر قرار میگیرند وتعدادی دیگر در جنوب که در هر صورت حیاط در قسمت افتابگیر خانه ودر جلوی ساختمان به طرف جنوب قرار دارند.واین نیز در بافت خانه های چوپانان صدق می کند.

شکل هندسی خانه های دهستان چوپانان اکثریت مربع مسطیل میباشد وتقریبا همه خانه ها دارای باغچه وحوض کوچک نیز می باشند.

علت داشتن باغچه : با توجه به شرایط اقلیمی دهستان مردم برای رهایی از گرمای طاغت فرسای تابستان در حیاط خود درخت از جمله درخت نخل ودرختانی که بیشتربا شرایط کویری سازگار باشند رامیکارند تا فضای حیاط واتاق های مجاور را باسایه خودشان خنک نگه دارند.

علت وجود حوض در خانه های کویری وبه ویژه ایرانیان: به این دلیل است که اب را یکی از مظاهر پاکیزگی ویکی از عناصر چهار گانه مقدس(اب،باد،خاک،اتش) می دانند.به همین خاطر یکی از این عناصر را در خانه های خود ضروری می دانستند.

ساختارخانه های خشتی چوپانان به گونه ای است که در خانه ها مستقیما به حیاط یا داخل فضای شخصی خانه باز نمی شود بلکه ابتدا به فضایی به نام ((هشتی)) راه می یابد.وسپس از هشتی به راهروی باریک ودراز وپیچ وخم داری با سقف ضربی منتهی میشود وسپس به حیاط راه پیدا می کند.

علت وجود هشتی وراهرو(دالان) این است که اهالی خانه در دیدرس نباشند.یعنی فردی که به در خانه مراجعه می کند از انجا به داخل فضای خصوصی خانه دیدرس نداشته باشد که به ای ن امر در معماری ایران (درون گرایی)می گویندعلت ساخت دیوارهای بلند برای خانه ها به همین موضوع بر می گردد واین موضوع برای مرد وزن تفاوتی نداشته است.

این موضوع درون گرایی از زمان هخامنشیان معمول بوده و در معماری تخت جمشید هم این مسائل رعایت شد.  

در خانه های قدیمی

همان دالان خانه های قدیمی یک در چوبی وجود داشت که بر روی این در چوبی دو کوبه وگل های میخی تزیینی  دیده میشد.این کوبه ها برای دو جنس مراجعه کننده مرد،زن در نظر گرفته شده واز نظر شکل وایجاد صدا متفاوت اند.

کوبه ای مخصوص در زدن مردها بود همانطور که در عکس زیر پیداست ضخیمتر وتوپر تر از، کوبه مخصوص زنها بود واین دلیلی بود که وقتی مردی به در خانه مراجعه می کرد این کوب را می زد صدای ان بوم  و بلند بود و شخصی که داخل خانه بود متوجه میشد که شخصی که پشت در هستش یک مرده وان وقت مرد خانه می رفت ودر را باز می کرد.
وکوبه ای که مخصوص زن ها بود شکل ظاهری ان ظریفتر ونازک تر از کوبه مخصوص مردان بود.صدای ان ظریف تر ونازک تر وکمتر بود وشخصی که داخل خانه بود متوجه میشد که زن پشت در ایستاده ومسلما با زن خانه کار دارد وزن خانه در را بر روی شخص باز میکرد
همه این تکنیک هایی که در یک در قدیمی به کار میرود دلیل ان است که معماری وطراحی ما با فرهنگ ومذهب واعتقادات این منطقه در هم امیخته است ویک معماری ناب را به جا گذاشته است.

نویسنده:سینا صمیمی 1388
منبع: دهستان چوپانان